شب یلدا تاریخچه جالب از شب چله

شب یلدا در به طولانی ترین شب سال گفته می‌شود. شبی که از آغاز تاریکی در آخرین روز پاییز تا سپیده‌دم اولین روز زمستان ادامه دارد. اما این شب به ‌ظاهر ساده درست در میانه فصل سرما تبدیل به یکی از اصیل‌ترین نمادهای فرهنگی در تمام اقوام ایرانی شده‌ است. شب چله (yalda night) ارزش فرهنگی به‌ اندازه‌ی ایام نوروز و چهارشنبه ‌سوری دارد. یک شب ماندگار که از دورترین مظاهر تاریخی ایران زنده و سرحال تا حالا درست در کنار ما آمده ‌است.

به ‌عنوان یک ایرانی همیشه نسبت به شب یلدا حساسیت‌های فرهنگی ویژه‌ای داریم. این شب یادآور هنر فرهنگی آبا و اجدادی ما است و ما ایرانی‌ها خیلی‌ خوب می‌دانیم که چگونه از این مظهر غنی فرهنگی برای در کنار هم بودن استفاده کنیم. شب یلدا یک بهانه شیرین است تا همه اعضای خانواده را گرد هم جمع کرده باشیم. این فرهنگ غنی که کاملاً با مظاهر اصیل خانوادگی در فرهنگ ایرانی همراه شده ‌است از ذوق هنری ایرانی‌ها تا علاقه‌ی زیاد آنها به داشتن یک خانواده صمیمی آمده ‌است.

شب یلدا چیست؟ تاریخچه جالب از شب چله

قطعاً ریشه‌های تاریخی شب یلدا در فرهنگ چندین هزار ساله ایرانی‌ها نمایان است. ایرانی‌ها در هرچه زیباتر کردن عناصر ساده و جریانات عادی زندگی استاد هستند. تمام فرهنگ شب یلدا ریشه در یک جریان ساده‌ی زندگی ایرانی‌ها دارد. کل ماجرا در شب‌ نشینی‌های زمستانی خلاصه شده ‌است. فکرش را بکنید، وقتی در شب‌های طولانی و سرد زمستان باید در خانه بمانید و این شب‌های طولانی را با خوشی سپری کنید.

دور هم‌نشینی‌های خانوادگی از مظاهر فرهنگ ایرانی است و برای این مظهر اصیل نیاز به یک نماد ماندگار بوده است. چه نمادی جذاب‌تر از شب چله که درست در میانه فصل سرما همراه با طولانی‌ترین شب سال شده بود. شب یلدا یک نماد فرهنگی است و خیلی ساده هنر ایرانی‌ها در ارج ‌نهادن خانواده را تجلی کرده ‌است.شب‌های زمستان سرد و طولانی هستند و خانه ‌نشینی در این شب‌های طولانی امری طبیعی است. یک جریان عادی از زندگی هر کسی در هر فرهنگ و کشوری در هر جای دنیا است. اما ایرانی‌ها همیشه فرهنگ زیباتر کردن همه ‌چیز را می‌دانند. آنها خیلی ساده این خانه ‌نشینی‌های زمستانی در شب‌های طولانی را تبدیل به دورهمی‌های خانوادگی کرده‌اند و برای آن یک نماد زیبا آفریده‌اند.

یلدا به چه معنی است؟

برای بررسی تاریخچه شب یلدا نیاز به چالش پیچیده‌ای نداریم. ایرانی‌ها خانواده ‌دوست هستند و از همان ایام باستان برای دور هم ‌نشینی‌های خانوادگی یک نماد زیبای ایرانی با عنوان شب یلدا را آفریدند. این نماد آنچنان زیبا و دوست‌ داشتنی بود که حالا پس‌ از هزاران سال با تمام چالش‌های فرهنگی همراه ما ایرانی‌ها زنده و پویا آمده ‌است. اما به ‌هرحال بحث تاریخی چیز دیگری است و این تاریخ شناس‌ها همیشه علاقه دارند تا ته و ‌توی همه‌ چیز را دربیاورند. مانند شما که در این مطلب علاقه دارید تا ریشه‌های تاریخی شب یلدا را هرچند ساده مرور کرده باشید. پس در قدم اول باید ریشه‌ی تاریخی کلمه‌ی یلدا (yalda) را بررسی کنیم.

سفره تزیین شده زیبا به مناسبت شب یلدا یا شب چله ایرانی

یلدا یک واژه‌ی سریانی از ریشه زبان‌های باستانی است که به‌ معنای زایش و تولد است. سریانی از زبان‌های باستانی در منطقه خاورمیانه بود که در نزد مسیحیان رواج داشت. این زبان تا مناطق آسیای صغیر و حتی بخش‌هایی از سرزمین‌های حوزه مدیترانه نیز متداول بوده ‌است. به نقل از ابوریحان دانشمند برجسته ایرانی شب یلدا به مفهوم میلاد خورشید است. یعنی زمانیکه در طولانی‌ترین تاریکی سال باید انتظار ظهور خورشید را کشیده باشیم.

آنچه از اسناد تاریخی برمی‌آید یلدا واژه ایرانی نیست. بلکه از تقابل فرهنگی با مسیحیان سرزمین‌های شرق مدیترانه وارد فرهنگ ایرانی‌ها شده ‌است. به هر صورت این داد و ستدهای فرهنگی بسیار است و هر سرزمین ریشه‌های زیبا و جذابی از همسایگان خود را ترویج داده‌ است. البته کلمه‌ی یلدا یک نام سریانی است اما ذات شب یلدا ریشه‌هایی کاملاً ایرانی دارد و این ریشه‌ها را می‌توانیم در اصطلاح شب چله نمایان سازیم.

ریشه‌های تاریخی شب چله از کجا آغاز می‌شود؟

اگرچه یلدا یک نام سریانی از آب درآمد که در جایی از فرهنگ باستانی در نزد ایرانی‌ها رواج پیدا کرده ‌است اما در نهایت شب یلدا نماد فرهنگی از اصیل‌ترین ریشه‌هایی ایرانی است. شب یلدا همان شب چله است که درست در میانه فصل سرد سال قرار گرفته ‌است. ریشه تاریخی این شب به تقویم کلی ‌نگر ایرانی‌های باستان باز می‌گردد. در آن گذشته‌های دور ایرانی‌ها یک نوع تقویم فصلی رایج بود که محوریت آن برای مدیریت کشاورزی و دامپروری شکل‌گرفته بود.

نقاشی زیبا از سنت شب نشینی و دورهمی در شب یلدا در ایران قدیم و باستان با لباس های محلی زیبا

تقویم کلی ‌نگر ایرانی‌ها خیلی دقیق بود و دو نقطه عطف اساسی داشت. روزهایی که خبر از تغییر ایام می‌دادند و ایرانی‌ها این روزها را چله می‌نامیدند. یکی چله‌ی تابستان بود و دیگری همین شب چله بود که درست در میانه فصل سرد سال حضور داشت. وقتی هدف از ایجاد یک تقویم داشتن برنامه‌ریزی برای کشاورزی و دامپروری باشد، قطعا روند روز و شب سال اهمیت زیادی پیدا می‌کند. همه می‌دانیم که طول روز و شب در ایام متفاوت سال تغییر می‌کند. در زمستان روزها کوتاه و شب‌های بلند داریم و در تابستان شب‌های کوتاه و روزهای بلند را تجربه می‌کنیم.

چله تابستان لحظه‌ی عبور از روزهای طولانی است. در آن لحظه از سال طولانی‌ترین روز فصل گرما را پشت سر می‌گذاریم. قطعا طولانی‌ترین روز تابستان اوج فعالیت کشاورزان و دامپروران است و این ایام مناسب دورهمی و خوش‌گذرانی نیست. اما نقطه مقابل ماجرا جایی در چله زمستان نشسته‌ است. یعنی زمانیکه طولانی‌ترین شب سال را پشت سر می‌گذاریم. این شب طولانی درست در وسط زمستانی سخت نشسته‌ است و چاره‌ای جز خانه‌ نشینی نداریم.

حالا این ایرانی‌های هنرمند و فرهنگ‌شناس بودند که چله زمستان را تبدیل به یک شب به ‌یادماندنی کردند. آنها خیلی ساده عبور از شب‌های طولانی را در یک دوره هم‌نشینی خانوادگی جشن می‌گرفتند و نام آن را شب چله گذاشتند. این شب چله از یک جایی به بعد با نام شب یلدا معرفی شده‌ است. حالا وقت آن است که اندک نگاهی به تاریخچه شب یلدا داشته باشیم.

شب یلدا در گذری تاریخی

شب یلدا یک نماد اصیل از فرهنگ باستان در نزد تمام مردمان ایران‌ زمین بوده ‌است. به ‌یقین می‌توانیم ریشه‌های تاریخی این شب را در اسناد باستانی دنبال کنیم. اما در زمان پیدایش جشن یلدا ابهاماتی وجود دارد. خیلی دقیق نمی‌توانیم ریشه‌های تاریخی این فرهنگ شب‌نشینی را جستجو کنیم. دیرینه ‌شناسان معتقدند که ایرانی‌ها از حدود هفت هزار سال پیش شب یلدا را ارج نهاده‌اند و برای آن مراسم‌هایی شبه‌ مذهبی آیینی داشتند. اما اصیل‌ترین سند تاریخی از ریشه‌های ارج ‌نهادن برای شب چله به حدود پانصد سال قبل‌ از میلاد بازمی‌گردد. این شب از آیین‌های اصلی در نزد ایرانی‌های زمان هخامنشیان بوده ‌است.

جشن شب یلدا در دربار پادشاه ایرانی

هخامنشیان اولین پادشاهان اصیل ایرانی هستند که فرهنگ ایرانی را توسعه دادند و خیلی هوشمندانه اسناد فرهنگی را ثبت تاریخی کردند. مانند نقش نوشته‌های باستانی مربوط به پادشاهی داریوش یکم که کاملاً واضح به فرهنگ شب یلدا اشاره می‌کند. البته در این اشاره قید به دورهمی‌های خانوادگی نشده ‌است. بلکه به ‌دنبال رسیدن به شبی است که در آن تاریخ گاه‌شمار ایرانی‌ها عوض می‌شود. یعنی طولانی‌ترین شب سال را پشت سر می‌گذارند و این عبور از تاریکی‌ها را جشن می‌گیرند.

اما چرا شب یلدا تبدیل به یک نماد آیینی در نزد ایرانی‌های باستان شده‌ است؟ دلایل ارج ‌نهادن شب یلدا را می‌توانیم در چند روایت شیرین خلاصه کنیم.

روایت اول: زمانیکه باید بر تیره‌گی‌ها چیره شویم

در دوران گذشته عبور از شب‌های طولانی و سرد زمستان تا رسیدن به روزهای بلند و گرم تابستان اهمیت زیادی داشت. شاید حالا و در این زندگی متفاوت شما چنین عبوری به چشم نمی‌آید و شاید جز یک ایده تفریحی و شادمانی نباشد. اما برای مردمانی که پایه زندگی آنها براساس کشاورزی و دامپروری بوده و هست این عبور همیشه اهمیت زیادی دارد.

مردمان باستان به نقش زاینده نور خورشید در تداوم زندگی خود پی برده بودند و این حضور فراگیر و زنده را ارج می‌نهادند. قطعاً لحظه چیرگی روز بر شب یک لحظه‌ای تاریخی در زندگی جاری چنین مردمانی بوده ‌است. اما آنها عبور از شب‌های طولانی زمستان تا رسیدن به روزهای بلند تابستان را جشن می‌گرفتند. زیرا این عبور را به پاس چیرگی بر تیرگی‌ها دوست داشتند. در این روایت این جشن که حالا با نام شب یلدا می‌شناسیم یک ایده مذهبی نبوده ‌است. بلکه یک هنر آئینی است تا مردمان باستان را برای تلاش در روزهای بلند و نورانی آماده سازد.

نقاشی زیبا از جشن و شادی در ایران باستان

این چیرگی بر تیرگی‌ها دلیل بر بی‌ارزش شدن شب‌های زمستانی نیست. هنر فرهنگ یلدا در پاسداشت شب‌های زمستانی است. وگرنه چه کسی در تقابل با تیرگی‌ها آنهم در طولانی‌ترین شب سال جشن می‌گیرد؟ این جشن پیشکشی است برای ارج ‌نهادن زمستان. برای تشکر از این حس و حال سرد که ما را دور هم جمع کرده‌ است. شب یلدا یادآور عبور از شب‌های بلند زمستانی است. عبوری که با پاسداشت زمستان همراه شده ‌است.

روایت دوم: میلاد میترا از شب تولید خورشید تا آغاز خلقت

مگر می‌شود شبی به اصالت شب یلدا در فرهنگ ایرانی‌ها ریشه داشته باشد و نمادهایی آیینی مذهبی را دنبال نکند؟ شب یلدا یکی از همین شب‌های تاریخی در فرهنگ باستانی ایرانی است که می‌تواند ریشه‌های مذهبی هم داشته باشد. ریشه‌های شب یلدا را می‌توانیم در آیین مهر یا همان میترا خدای خورشید ایرانی‌ها جستجو کنیم.

میترا نماد خورشید، خدای حیات و مادر زمین در نزد ایران باستان بوده‌ است. پرستش میترا قبل ‌از آیین زرتشتی در سرزمین‌های ایران رواج داشته است. میترا خدای عشق و محبت و اسطوره پیمان‌ها، نماد راست‌گویی و دشمن دروغ‌گویان در نزد ایرانی‌های باستان بوده ‌است. میترا خدای خورشید، یادآور مهر و تولد دوباره زمین است. شب یلدا در تاریخ باستان ایرانی‌ها همان شب تولد میترا، ایزد مهربانی است. شب طولانی و سرد که در نهایت با تولد میترا به نور و روشنایی و آغاز خلقت پایان یافته ‌است.

میترا در این شب متولد می‌شود و با ظهوری خدای گونه روز را طولانی‌تر می‌کند تا بر سیاهی شب چیره شده و برتری خورشید را نمایان سازد. به ‌این ‌ترتیب شب یلدا پاسداشت باستانی از آغاز خلقت میترا تا تسلط خورشید بر تیرگی‌ها می‌باشد. روایت‌های باستانی هرچه باشند حالا در گذر قرن‌ها پس‌ از عبور طولانی از انبوه فرهنگ‌ها و اتفاقات تاریخی این شب به ‌یادماندنی و زیبا را برای ما آورده‌اند. شب یلدا با هر روایت تاریخی در بیان هر حقیقت آیینی یک شب زیبا از فرهنگ اصیل ایرانی است. شبی برای پاسداشت زمستان، ارج‌ نهادن خانواده و شب‌نشینی‌های شادمان و خوشحالی است.

نمادهای فرهنگی در شب یلدا

شب چله آداب و رسوم خاص خودش را دارد. شبی که در آن به عناصر شیرین فرهنگی دلخوش هستیم و به نوعی یادآور هنر زیبا پسند ایرانی‌های باستان سپری می‌کنیم. برخی از نمادهای اصیل شب یلدا به ‌قرار زیر هستند:

• آتش: آتش از مظاهر اصیل در فرهنگ ایرانی است. آتش نماد گرما، حیات و روشنایی است. در ایام قدیم محوریت شب یلدا برپایه‌ی هم‌نشینی به دور یک کرسی بوده ‌است. کرسی که با گرمای آتش خانه ایرانی‌ها را در طولانی‌ترین شب سال گرم می‌کرد.
• از قصه‌خوانی تا فال حافظ در شب یلدا: وقتی اهل خانه دور کرسی بنشینند و با درازترین شب سال روبرو باشند، قطعا نیاز به تفریح و سرگرمی دارند. چه تفریحی بهتر از قصه ‌خوانی و شعر دوستی و فال حافظ. قصه ‌خوانی بیشتر برای سرگرم کردن کودکان است و شعرخوانی و فال حافظ بیشتر برای ارج ‌نهادن بزرگان جمع می‌باشد.

خانم های زیبای کرد با لباس محلی که در جشن انار کردستان سبد های زیبای انار به دست دارند.

• خوردنی‌های شب یلدا: در نهایت باید از بخش جذاب این شبه تاریخی هم چیزهایی گفته باشیم. عبور از تیرگی‌ها و رفتن به سمت روشنایی تا پاسداشت زمستان و خانواده، مثل خوانی و داستان‌سرایی و فال حافظ هم جای خود. برای این شب طولانی باید خوراکی تهیه کرد و قطعا سفره شب یلدا جذاب‌ترین بخش ماجرا می‌باشد. انار اصلی‌ترین و البته اصیل‌ترین میوه مرسوم در شب یلدا می‌باشد. انار میوه‌ی فصل پاییز است و تقریباً در تمام سرزمین‌ها از اقلیم پهناور ایران حضور دارد. منطقی است که ایرانیان باستان برای خوش‌گذرانی شب چله از میوه‌های فصل پاییز استفاده کرده باشند و قطعا انار اصلی‌ترین این میوه‌ها می‌باشد. یادگارانی باستانی مانند جشن انار ساوه، جشن انار کردستان و حتی جشن انار گیلان از این حضور اصیل می‌گویند.

سخن آخر و جمع بندی درباره شب یلدا:

در کنار انار خوردن دیگر میوه‌های پاییزی مرسوم است. در نهایت آجیل شب یلدا که مخلوطی از میوه‌های خشک در کنار مغزها تهیه شده متداول است. این آجیل شب یلدا هم دورنمای فرهنگی و تاریخی دارد. همه می‌دانیم که ایرانی‌ها از هنرمندترین مردمان در خشک کردن انواع میوه هستند. کشمش و انجیر خشک نمونه سنتی و اصیل از هنر ایرانی‌ها در تحول میوه‌های تابستانی است تا آنها را جایی در میانه فصل سرما آنهم در کنار کرسی گرم شب یلدا مصرف کرده باشند.

منبع: ویکی پدیا